Foto Rene de Wit

In het e-zine van mei aandacht voor de door Koen van Velsen ontworpen bushaltes bij de campus van het UMC in Groningen. Bijzondere vormen en een opvallende kleur zorgen hier voor eenheid. Verder nemen we een kijkje bij een speelpark in Istanboel en op de burelen van het Haagse stedenbouwbureau Oase. Maarten Ettema tipt wederom de beste boeken en bladen op het gebied van architectuur, stedenbouw en landschap.

Winnaar Lesia Topolnyk struinde voor haar installaties schroothopen af.

Kunnen architectuur en ontwerp helpen bij traumaverwerking? De jonge deelnemers aan de Prix de Rome zochten naar manieren om vorm te geven aan troost en herstel.

Tekst: Isabel van Lent

Eind vorig jaar won architect Lesia Topolnyk de Prix de Rome voor talentvolle kunstenaars en ontwerpers voor haar project No Innocent Landscape. Hierin laat ze zien hoe op een relatief klein stukje grond bij het Oekraïense mijndorpje Hrabove de desastreuze gevolgen van geopolitieke en economische processen tot uitdrukking komen. Dit gebied vergaarde in 2014 internationale bekendheid door het neerhalen van vlucht MH17. Topolnyk – zelf Oekraïens – legt een relatie tussen het neerschieten van MH17 en de  landschapsvernietiging door illegale mijnactiviteiten. Door de Russische aanval op Oekraïne ziet de westerse wereld zich gedwongen om over te schakelen op hernieuwbare energie. Deze transitie is echter afhankelijk van kritieke metalen, die maar op een paar plekken in de wereld te winnen zijn, waaronder dus op de MH17-site. Dit leidt, aldus Topolnyk, tot machtsconflicten en nieuwe vormen van kolonialisme en uitbuiting, waarbij het landschap van Hrabove telkens opnieuw het slachtoffer is.

Met het thema Healing Sites werden Topolnyk en de andere genomineerden – Kim Kool en Willemijn van Manen van Studio KIWI, Arna Mačkić en het duo Andrea Bit en Maciej Wieczorkowski –uitgedaagd om te reflecteren op de rol architectuur speelt in de vernietiging of teloorgang van landschappen. En dat niet alleen. De jury – met onder meer landschapsarchitect Dirk Sijmons, oud-winnaar Alessandra Covini en architect Jan Jongert –wilde weten hoe architecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten hun werkwijze zo kunnen herformuleren dat deze erfenis kan worden ontkracht. 

29 maart 2023 was een memorabele dag voor de Nederlandse ruimtelijke ordening. Maar liefst 1600 geïnteresseerden hadden zich gemeld voor de presentatie van de vier scenario’s over de ruimtelijke inrichting van ons land in 2050. Die enorme belangstelling toont de comeback van het vakgebied. Steeds meer mensen zien in dat hun opgaven en transities een onverholen ruimtelijke dimensie hebben.

De scenario’s waar deze speciale editie van het e-zine aan gewijd is, zijn gemaakt door het Planbureau voor de Leefomgeving. Tijdens de presentatie in Den Haag vertelden onderzoekers David Hamers en Rienk Kuiper dat de vier vergezichten vooral bedoeld zijn als hulpmiddel voor politici en beleidsmakers om fundamentele keuzes te maken. ‘Ze zijn stuk voor stuk normatief van aard’, aldus Hamers. ‘Elk scenario schetst een beeld van een land dat we mogelijk kunnen zijn. Het is aan ons allen om te bepalen welke richting we op gaan.’ En zijn collega Kuiper: ‘Dit vraagt om structurerende keuzes. Gaan we voor nieuwbouw of verbouw? Is ons energiesysteem leidend of volgend? Wat doen we in de overgangsgebieden rondom de kwetsbare natuur?’

Net zo belangrijk als regenwormen: de schimmel ectomycorizza helpt de wortels van de den om voedingstoffen op te nemen. Foto: Wim van Egmond

Deze weken draait de film Onder het maaiveld in de Nederlandse bioscopen. De documentaire toont ons de ondergrondse gemeenschap van wortels, larven, wormen, schimmels, bacteriën, amoeben en geleedpotigen. In 2020 namen ook wij een kijkje in de wereld onder onze voeten. Gasthoofdredacteuren Petra Blaisse, Jana Crepon en Aura Luz Melis stelden toen voor ons maartnummer een dossier samen over de ondergrond en alles wat zich daarin afspeelt. Voor deze speciale editie nodigde Blaisse de bekende wormenonderzoeker Jeroen Onrust uit voor een tweegesprek: ‘De regenworm is de verbinder tussen boven- en onderwereld.’

Tekst Mark Hendriks

Als Jeroen Onrust plaatsneemt in haar kantoor, steekt gasthoofdredacteur Petra Blaisse direct van wal. Ze vertelt hoe ze jaren geleden gefascineerd raakte door het leven in de ondergrond. ‘Toen ik mijn bureau verbreedde richting landschapsarchitectuur (Blaisse begon oorspronkelijk als interieurontwerper, red.) heb ik tuinmanlessen gevolgd in Overijssel. Daar leerde ik echt werken met de bodem en zag ik hoe alles samenwerkt, hoe de samenstelling van de grond en het bodemleven van invloed zijn op de gezondheid van wortelstelsels.’ Dan, kritisch: ‘Die tuinmannenkennis, dat inzicht in de sleutelrol die de bodem vervult, zie ik in de hedendaagse landschapsarchitectuur nauwelijks terug. Dat verontrust me. We willen paradijsjes maken, maar zonder een gezonde bodem lukt dat niet.’

We kennen Thé Tjong-Khing als een begaafd illustrator, maar hij is ook bekend van zijn eerdere artistieke leven als striptekenaar. Samen met Lo Hartog van Banda (1916-2006) maakte hij de sci-fi stripreeks Arman & Ilva (1969-1976). Alle personen in dit verhaal zijn getekend als ware het sterren in een klassiek Hollywood-drama van Alfred Hitchcock. Maar nu kijken we vooral naar de flatgebouwen in een verre toekomst, die het architectonisch decor vormen voor de twee hoofdrolspelers.

Door: Rob van der Bijl

Foto Christiaan Krouwels

Afgelopen vrijdag overleed oud-politicus en voormalig directeur van het Nederlands Architectuurinstituut Adri Duivesteijn. Een jaar geleden trad hij voor ons maartnummer op als gasthoofdredacteur. Hij stelde toen een speciaal dossier samen over een thema dat hem zijn leven lang bezighield: de mogelijkheden en kansen die burgers hebben om zelf hun leefomgeving te veranderen en vorm te geven. Als Kamerlid voor de PvdA en als wethouder in Den Haag en Almere zette Duivesteijn zich in voor het recht om zelf het ontwerp van je woon-, werk- en leefomgeving ter hand te nemen.

Onder het motto ‘Right to the City’ stelt Duivesteijn dat we afscheid moeten nemen van het vastgeroeste denken waarin slechts twee smaken mogelijk zijn: een huurmarkt waar corporaties in het betaalbare segment goeddeels het alleenrecht hebben, en een koopmarkt die gedomineerd wordt door ontwikkelaars en beleggers. Het is tijd voor een omslag, en met het dossier riep Duivesteijn gemeenten op om het gedachtegoed van Right to the City in de praktijk te brengen. En dat gaat volgens hem verder dan de eigen woning – het heeft ook betrekking op de openbare ruimte, infrastructuur en collectieve voorzieningen. 

Hieronder vind je het inleidende essay dat Adri Duivesteijn een jaar geleden voor dit dossier schreef. Daarin duidt hij het belang van Right to the City aan de hand van persoonlijke herinneringen en ijkpunten uit zijn professionele carriere.

Door bijvoorbeeld zonneweides te combineren met waterberging en natuurontwikkeling ontstaan zowel aantrekkelijke als productieve landschappen. Credits: Vista landschapsarchitectuur en stedenbouw

Hoe dichten we de kloof tussen droom en daad?
Onze energievoorziening staat onder grote druk. De duurzame winning van energie is nijpender dan ooit vanwege de oorlog in Oekraïne, de dreigende klimaatverandering en de Groningse aardbevingsproblematiek. Tegelijkertijd lopen de distributie en opslag van energie tegen hun grenzen aan. Kortom, het tempo van de energietransitie moet fiks omhoog.

Pieter Hoexum is schrijver, filosoof en ‘stoepinspecteur’.  Credits: Stijn Brakkee

Dit jaar is Blauwe Kamer een columnist rijker. In ons maartnummer vind je de eerste bijdrage van Pieter Hoexum. Hoexum is schrijver, filosoof en – zoals hij zichzelf ook omschrijft – enthousiast ‘stoepinspecteur’. Alledaagse, kleine zaken trekken voornamelijk zijn aandacht. De tuinhekjes in zijn buitenwijk in Purmerend, de betekenis van de stoep, het verschil tussen een laan en een straat.

De ravage in de Turkse stad Kahramanmaras na de aardbeving van 6 februari. Foto Reuters

Door: Mark Hendriks

Het is je reinste ironie: Turkse experts die ons adviseren over de Groningse aardbevingsproblematiek terwijl in eigen land talloze steden in puin liggen na de zware aardschokken van begin februari. Aan kennis en kunde heeft het niet gelegen, vertelde architect en aardbevingsspecialist Job Schroën mij tijdens het interview dat ik voor dit e-zine met hem had. Volgens hem weten de Turken heel goed hoe je steden aardbevingsbestendig maakt, maar ontbeert het al jaren aan de politieke wil om die kennis in de praktijk te brengen. Het klinkt wrang, maar de ruim 44 duizend doden zijn het gevolg van bureaucratisch falen.
 

Impressie uit een ontwerpstudie van bureau Nohnik naar landschapsinclusieve landbouw in Salland.

We horen het steeds vaker: de complexe vraagstukken rondom natuur en landbouw vragen om een zogenoemde ‘ruilverkaveling 2.0’. Het gaat immers allang niet meer om de stikstofcrisis alleen, maar ook om de aanpak van dreigende watertekorten, vervuiling, bodemdaling, en alternatieve vormen van agrarisch landgebruik. En om het leefbaar houden van dorpen, de impact van de energietransitie en klimaatverandering, en het tegengaan van  biodiversiteitsverlies.

Vriend en vijand zijn het erover eens: voor die complete herinrichting van onze buitengebieden is ontwerpkracht hard nodig. Daarom vroegen we voor de jaarboekeditie van 2022  acht vakgenoten om hun persoonlijke kijk. Hoe ziet volgens hen een duurzaam en aangenaam platteland er straks uit?  Vandaag aflevering 1, de bijdrage van landschapsarchitect Peter de Ruyter.

In het eerste Blauwe Kamer E-zine van dit jaar  enkele stevige onderwerpen. Lesia Topolnyk, de kersverse winnaar van de prestigieuze Prix de Rome raadt ons aan om de Oekraïense film Earth te kijken. Niet alleen om de prachtige beelden van uitgestrekte appelgaarden, maar vooral omdat regisseur Alexander Dovzjenko ons laat zien hoe landschap een speelbal kan worden van een moorddadig regime. Earth gaat over de collectivisatiepolitiek van Jozef Stalin, waarbij hij Oekraïense boeren alles afnam. De film is geluidloos, maar door te kijken voel je, aldus Topolnyk, de wreedheden die Stalin op het Oekraïense platteland beging. Tijdens de enorme hongersnoden die volgden, verloren duizenden mensen het leven – en ook nu wordt het Oekraïense landschap geteisterd door dood en verderf. 

In de zomer 'wandelden' bomen door het centrum van Leeuwarden.

Door: Mark Hendriks

Ruimtelijke ordening, en daarmee de vakgebieden landschapsarchitectuur en stedenbouw, staan weer volop in het spotlicht. Steeds meer mensen – van politici tot maatschappelijke organisaties – zien in dat de grote thema’s die het nieuws bepalen ruimtelijke implicaties hebben. En dat een gedegen visie op hoe we ons land op de lange termijn inrichten cruciaal is voor de aanpak van die opgaven. Het is ons uit het hart gegrepen: ook in het Blauwe Kamer Jaarboek klinkt dit geluid weer door.

Interview met stedenbouwkundige Anne Loes Nillesen

Volgens Anne Loes Nillesen van stedenbouwkundig bureau Defacto is de groeiende aandacht voor ontwerpend onderzoek hard nodig. De academische wereld en de praktijk kunnen niet zonder elkaar om complexe opgaven op te lossen. Neem de stijging van de zeespiegel. Die gaan we met een dijkverhoging of een waterpomp met meer capaciteit het hoofd niet bieden.

Tekst: Marieke Berkers

Foto's: Christiaan Krouwels

Zelfs een tuintje van postzegelformaat vergroenen draagt bij aan de leefbaarheid in de stad. En dus vind je in de achtertuin van ontwerpstudio Defacto Urbanism – van stedenbouwkundige Anne Loes Nillesen – struiken en bomen voor wat schaduw en een vijver om het regenwater in op te vangen. Het plan om daarmee de planten water te geven werd gedwarsboomd door salamanders die in de vijver een prettige woonlocatie vonden. Nillesen moet erom lachen; niet alles valt te ontwerpen.

In de kersteditie van het Blauwe Kamer e-zine aandacht voor twee stationsgebieden. Die van Madrid krijgt een fikse opknapbeurt, naar ontwerp van UNStudio. In de spoorzone van Amsterdam ontstaat ruimte voor natuurontwikkeling en vergroening. Verder boekentips van Maarten Ettema en de laatste column van Nederbelg Tom Struyf. 

Schiphol is vol. De luchthaven loopt niet alleen in de lucht tegen de grenzen van vliegbewegingen en geluid, ook op de grond kan het vliegveld geen kant meer op. Vijf ontwerpteams bogen zich daarom over compleet nieuwe inrichtingsconcepten. Ze kregen de vrije hand, zonder voorwaarden, zonder beperkingen. ‘We willen het hele palet overzien en uitzoeken wat het voor ons kan betekenen.’ 

Door Peter Paul Witsen

Het is nu zo’n dertig jaar geleden dat Schiphol zich ontwikkelde tot Airport City. Dankzij de Europese eenwording en het nationale ruimtelijke beleid maakte de luchthaven een groeispurt. Dat gebeurde met slechts één terminalgebouw, een strategische beslissing die Schiphol een voorsprong gaf als overstapluchthaven.

Die ene terminal kreeg nieuwe vleugels. Tegen de vertrekhal aan kwam een winkelcentrum annex stationshal voor de Nederlandse Spoorwegen en op het luchthaventerrein werden kantoren en hotels gebouwd. Deze snelle ontwikkeling werd expliciet opgevat als architectonische opgave. Alles straalde ambitie uit. Ontwerper Jan Benthem zorgde voor de uitbreiding van de terminal, Adriaan Geuze werd ingeschakeld voor het buitengebied. Sinds die tijd is er een architectonisch supervisor actief.

Foto's Christiaan Krouwels

Onder grote belangstelling presenteerden we afgelopen zaterdag het Blauwe Kamer Jaarboek 2022. Plaats van handeling: jazzclub Fifth op het Eindhovense NRE-terrein (dat twee jaar geleden in het jaarboek stond). Eerste exemplaren werden door commissievoorzitter Esther Agricola uitgereikt aan wethouder Rik Thijs, rijksadviseur Jannemarie de Jonge en de voorzitters van de BNSP en NVTL Stefan Bodecker en Ben Kuipers.

Afbeelding uit het afstudeerplan van Lieke Jildou de Jong.

Het Blauwe Kamer e-zine van november gaat over de KuiperCompagnons Graduation Awards, die eerder die maand werden uitgereikt tijdens een feestelijke bijeenkomst op de HAS in Den Bosch. In dit nummer interviews met de twee winnaars, inkijkjes in de andere prijswinnende projecten en een gesprek met juryvoorzitter Gijs van den Boomen. Benieuwd naar alle 32 afstudeerprojecten die kans maakten op de Graduation Awards? Bestel de online versie van ons papieren septembernummer.

Ted en Ken rijden met Robot Archie in hun jeep Rangoon binnen, de hoofdstad van Birma (het huidige Myanmar). In dit strip verhaal heet die stad trouwens Thagan, dat waarschijnlijk verwijst naar de Birmese betekenis van ‘verzonnen stad’.

Door Rob van der Bijl

De koloniale architectuur in de binnenstad is realistisch getekend en verderop in de strip herkennen we warempel de contouren van de Sule Pagoda, de beroemde boeddhistische stoepa midden in het centrum van Rangoon (sinds 1989 aangeduid als Yangon).

De presentatie van het Blauwe Kamer Jaarboek 2022 vindt plaats op zaterdagmiddag 10 december op het NRE-terrein in Eindhoven. De herontwikkeling van het gasfabriekterrein stond in de jaarboekeditie van 2020. Sindsdien is Eindhoven steeds vertegenwoordigd: vorig jaar met de buitenruimte van het vliegveld, dit jaar met het experimentele woningbouwproject Te Veld.

Naast een inleiding door selectiecommissievoorzitter Esther Agricola gaan we met stedenbouwkundige Ronald Rijnen in gesprek over de Eindhovense aanpak. Daarna nodigen we ontwerpers die met hun werk in het boek staan uit voor enkele korte gesprekken. De eerste exemplaren worden uitgereikt aan burgemeester Jeroen Dijsselbloem, rijksadviseur Jannemarie de Jonge, en de voorzitters van de NVTL en de BNSP Ben Kuipers en Stefan Bödecker.

Voorafgaand aan de boekpresentatie zijn er excursies over het NRE-terrein, naar het kloostercomplex Domusdela en door het stationsgebied. Kom je ook? Aanmelden kan hier.

De winnaars van de KuiperCompagnons Graduation Awards met juryvoorzitter Gijs van den Boomen en hoofdredacteur Mark Hendriks. Foto Nadine van den Berg

Tijdens een feestelijke en drukbezochte bijeenkomst op de HAS in Den Bosch zijn afgelopen donderdag de winnaars bekend gemaakt van de door Blauwe Kamer georganiseerde KuiperCompagnons Afstudeerprijzen. Bij de bachelorprojecten ging de eerste prijs naar stedenbouwkundig ontwerper Sara Winters van de Breda University of Applied Sciences. Bij de masters viel Lieke Jildou de Jong van de Academie van Bouwkunst in de prijzen.

Landschapsarchitect De Jong kreeg de eerste prijs voor haar ontwerponderzoek naar ‘zoetwatererven’ in Groningen. Haar voorstel is om lege boerenerven te gebruiken voor de opvang en infiltratie van overtollig regenwater, waardoor ondergrond de capaciteit van de zoetwaterlens wordt hersteld. Bovengronds gelden de onbewoonde watererven als natuurzones voor insecten en dieren. Sommigen zijn toegankelijk en bieden wandelaars ontspanning en ruimte voor contemplatie.